فصل اول:
کلیات

1. 1. کلیات تحقیق

      1. 1. مقدمه:

            1. 1. طرح مسئله:

             

             

       

       

در طول تاریخ، اثرات بشر بر روی محیط­زیست خود ناچیز بوده، اما طی ۲۰۰ سال گذشته به ویژه پس از به وقوع پیوستن انقلاب صنعتی، این اثرات به طور فزاینده­ای افزایش یافته است. هم اکنون جهان مواجه با یک بحران اکولوژیکی است که ابعاد آن روز به روز در حال گسترش می­باشد و هرچه زمان می­گذرد، ارزیابی و پایش علمی، تصویر دقیق و روشنتری از نشانه­ های تخریب اکولوژیکی در سراسر کره­ زمین ارائه می­ دهند(جعفری، ۱۳۸۰). صنعت نفت و پتروشیمی از مهم­ترین صنایع کشور ایران می­باشد. اولین بار صنعت پتروشیمی در آمریکا پا به عرصه وجود گذاشت و آمریکایی­ها اصطلاح پترو­کمیکال^[۱] را برای مواد خام حاصل از نفت معمول نمودند و سپس در اروپا و ممالک دیگر استفاده از مواد نفتی به عنوان مواد خام اولیه آغاز گردید. در ایران نیز برای اولین بار در سال ۱۳۴۳ شمسی شرکت ملی صنایع پتروشیمی وابسته به شرکت ملی نفت ایران تشکیل شد و فعالیت­های خود را در این زمینه از صنعت آغاز نمود. در واقع صنایع پتروشیمی در ایران قدمتی در حدود نیم قرن دارد( کیالان، ۱۳۹۲). صنایع پتروشیمی به طور بالقوه به عنوان یکی از بزرگترین منابع آلاینده محیط­زیست محسوب می­شوند. امروزه کنترل و کاهش اثرات آلودگی ناشی از صنایع پتروشیمی جهت حفاظت از محیط­زیست به عنوان یکی از مهم­ترین مسائل و دغدغه­ های ملل جهان قرار گرفته است. مشکلات محیط­زیستی عمده این صنایع به ویژه در شرایط عدم رعایت ضوابط و استانداردهای محیط­زیستی پیامدهای مخاطره­آمیز را به همراه داشته و طبیعت زیستی و جوامع انسانی و نیز حیات­وحش را دچار اختلال می­نمایند.

ارزیابی اثرات محیط­زیست^[۲] به عنوان ابزاری برای برنامه­ ریزی و مدیریت محیط­زیستی پروژه­ های توسعه مطرح است(واترن، ۲۰۰۱). روش­های متعددی برای بررسی ارزیابی اثرات محیط­زیستی وجود دارد، برای انتخاب روش مناسب برای هر طرح باید به مجموعه ­ای از شرایط و خصوصیات از قبیل مشخصات روش، خصوصیات محیط و ماهیت طرح توجه کرد (منوری،۱۳۸۴ . صالحی و مرادی، ۱۳۹۰). منظور از ارزیابی اثرات محیط­زیستی تشخیص و ارزش­گذاری سیستمی آثار بالقوه پروژه­ ها، برنامه­ ها، طرح­ها، خط­مشی­ها و قوانین بر روی اجزای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی- اجتماعی محیط­زیست است. این مفهوم همچنین شامل برخی ملاحظات و اقدامات پیشنهادی برای تخفیف پروژه­ ها و برنامه­ ها هم هست. هدف نخستین از ارزیابی آثار محیط­زیستی ترغیب برنامه­ ریزان و تصمیم­ گیران به نگرش و توجه به محیط­زیست و در نهایت موفقیت در انجام اقداماتی است که از نظر محیط­زیستی سازگار باشد(اقتصاد کشاورزی و توسعه، ۱۳۷۵). ارزیابی اثرات محیط­زیستی در واقع فرآیندی شامل تشخیص، پیش ­بینی، ارزیابی و تخفیف آثار بیوفیزیکی، اجتماعی و سایر اثرات مشابه به وجود آمده از توسعه ­های پیشنهاد شده از سوی تصمیم­ گیران و نیز کمیسیون­ها می­باشد(۱۹۹۹IAIA^[3], ). این فرایند برای اطمینان از این امر شکل می­گیرد که آثار ناشی از توسعه ­های ایجاد شده قبل از اجرای آن به خوبی فهمیده شده و به حساب آید. این ارزیابی سبب می­ شود که در هنگام اجرای طرح­های توسعه همه آثار و پیامدهای محیط­زیستی آن به واسطه وزن و یا سایر تاثیرات اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفته شوند. اگر این مرحله به خوبی انجام شود، سود آن در همان مرحله طرح­ریزی مشخص خواهد شد. از دیگر مزایای این فرایند آن است که سبب می­ شود تصمیم ­گیری بهتری در مورد طرح مورد نظر صورت پذیرد( کایا و کهرمان، ۲۰۱۱).
با توجه به اینکه توسعه و محیط­زیست دو موضوع جدایی­ناپذیر می­باشند ضروری است که با دستیابی و استفاده از ابزارهای مدیریت محیط­زیست، در کلیه برنامه ­های توسعه حداقل خسارت به منابع و محیط­زیست وارد شود. اما عدم توجه به پیامدهای کوتاه­مدت و بلند­مدت پروژه­ های مختلف، عمدتا سبب بروز مشکلات اساسی برای انسان و طبیعت خواهد شد(مخدوم، ۱۳۷۴ و ۱۳۸۲). ارزیابی آثار محیط­زیستی توسعه از جمله روش­های کارآمدی است که با شناسایی فعالیت­های پروژه و محیط­زیست منطقه مطالعاتی اقدام به شناسایی و کاهش آثار منفی می­نماید(جعفری و لطفی، ۱۳۸۳). این روش همچنین می ­تواند به عنوان ابزاری برای برنامه­ ریزی در دسترس مدیران، برنامه­ ریزان و تصمیم­ گیران قرار گیرد تا بر اساس آن بتوان آثار بالقوه محیط­زیستی را که در اثر اجرای طرح­های عمرانی و صنعتی پدیدار می­شوند شناسایی کرده و با ارائه گزینه­ های مختلف اقدام به حل آن نمود(صالحی و کریمی، ۱۳۸۶).
ارزیابی اثرات محیط­زیستی شامل حجم زیادی از اطلاعات کمی و کیفی بوده که در کنار هم قرار دارند. به نظر می­رسد مشکل اصلی در این روند آن است که روش­های ارزیابی اثرات قادر به دسته­بندی اطلاعات کیفی طبیعت نیستند، لذا برای رفع این مشکل اطلاعات کیفی به طور نسبی به مقیاس عددی تبدیل می­ شود (منوری، ۱۳۸۴). اخیراً روش­های تصمیم ­گیری چندمعیاره^[۴] به منظور تصمیم­سازی مناسب، با در نظر گرفتن مجموعه معیارها، کاربرد زیادی در زمینه ­های مختلف علمی داشته است که از آن جمله می­توان تعیین اهمیت اثرات محیط­زیستی در ارزیابی اثرات محیط­زیست را نام برد(خدابخشی،۱۳۸۹؛ سیماناویسن و آستینوویکوس، ۲۰۱۰). در واقع روش تصمیم ­گیری چند­معیاره برای بیان توام اصطلاحات کیفی و کمی در فرایند تصمیم ­گیری، با ارائه روشی سیستماتیک کمی به منظور کاهش ابهامات و مشکل قضاوت­های ذهنی انسانی معرفی شده ­اند( کایا و کهرمان، ۲۰۱۱٫ مندوزا و پرابو، ۲۰۰۳).
مدل­های چند­معیاره عمدتاً به دو دسته چند­هدفه^[۵] و چند­شاخصه^[۶] تقسیم می­شوند. در مدل­های چند­شاخصه معمولا انتخاب یا از طریق تعیین سطح قابل قبول برای معیارها و یا مقایسه بین گزینه­ ها صورت می­گیرد (اصغر پور، ۱۳۷۷؛ وانگ و یون، ۱۹۸۱). با توجه به ماهیت ارزیابی اثرات محیط­زیست، مدل­های چند­شاخصه در این فرایند کاربردی هستند.
روش پرومته^[۷] روشی ساختار یافته رتبه ­بندی ترجیحی است که از آن به منظور رتبه ­بندی استفاده می­ شود. این روش برای حل مسائل چند­شاخصه با یک ماتریس تصمیم ­گیری شروع شده و یک رابطه اولویت جزئی را برای رتبه ­بندی گزینه­ ها از طریق مقایسات­زوجی جریان­های غیررتبه­ای ورودی و خروجی فراهم می­ کند(میرغفوری و همکاران، ۱۳۹۳). لذا باتوجه به ماهیت فرایند ارزیابی اثرات محیط­زیست، کاربرد این روش در تعیین اهمیت اثرات هریک از فعالیت­های موجود در پروژه­ ها قابل توجیه است.
کاربرد ارزیابی اثرات محیط­زیست به عنوان یکی از ابزارهای مدیریت محیط­زیست، الزام استفاده از این نگرش را برای طرح­ها و پروژه­ های بزرگ عمرانی نظیر اکتشاف، ساخت و راه ­اندازی میادین نفتی و تجهیزات وابسته به آن تأکید می­نماید( کانتر، ۲۰۰۳).

• • 1. 1. ضرورت انجام تحقیق:

     

     

بر پایه مطالعات انجام شده ۵۷ درصد از ذخایر نفتی و ۴۵ درصد از ذخایر گازی جهان در منطقه خلیج­فارس قرار دارد و طبق برآوردهای انجام شده ذخایر نفتی در این منطقه ۷۱۵ میلیارد بشکه و حجم ذخایر گازی آن دو هزار و ۴۶۲ تریلیون فوت مکعب است. جمهوری اسلامی ایران نیز سهم قابل توجهی از این ذخایر دارد.(دوبرادران و محمدزاده، ۱۳۹۳).
مطابق با اهداف پیش ­بینی شده در سند چشم­انداز ۲۰ ساله توسعه، ایران باید در رده دوم کشورهای تولید کننده گاز در جهان قرار گیرد. بر اساس آخرین آمار رسمی که در ترازنامه هیدروکربوری کشور در سال ۱۳۸۴ انتشار یافته است، ایران ۱۴٫۸۶% از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد، با این وجود سهم ایران از تولید آن تنها ۳٫۱% می­باشد. کشور ایران با تولید ۸۷ میلیارد مترمکعب گاز در سال ۱۳۸۴، پس از کشورهای روسیه، ایالات متحده آمریکا، کانادا، انگلستان و الجزایر در رتبه ششم گاز در جهان قرار گرفته است(راشدی، ۱۳۸۸). واژه پتروشیمی از دو واژه پترول( به معنای نفت) و شیمی ترکیب یافته و معنای تحت­اللفظی آن مواد شیمیایی حاصل از نفت می­باشد. ایجاد کارخانجات پتروشیمی به منظور تبدیل بخشی از نفت وگاز به محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر از اهمیت جهانی زیادی برخوردار است. احداث و راهبری این پروژه­ ها با توجه به وجود منابع عظیم نفت و گاز در کشور جایگاه عمده­ای در برنامه ­های توسعه صنعتی دارد( منوری، ۱۳۸۰).
شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یکی از چهار شرکت اصلی وزارت نفت از بدو تاسیس در سال ۱۳۴۲ تاکنون نقش مهمی را در توسعه اقتصادی، گسترش صادرات غیرنفتی و تامین مواد اولیه صنایع پایین دستی ایفا کرده و می­ کند( کیالان، ۱۳۹۲). اهمیت صنایع پتروشیمی در توسعه ملی کشور ایران را می­توان شامل موارد زیر دانست:

• • تامین مواد اولیه مورد نیاز از داخل کشور

• • ایجاد ارزش افزوده

• • به عنوان صنعت پایه و مادر

• • ایجاد بازار کار و اشتغال

• • امکان صادرات محصولات

• • حفظ استقلال ملی

• • حفظ منابع نفتی کشور و ذخیره آن ها

• • جلوگیری از خروج ارز به منظور تولید مواد اولیه

• • عامل توسعه فن آوری ملی

• • تکمیل زنجیره های تولید( منوری، ۱۳۸۰).

از این رو با توجه به اهمیت فراوان صنعت مورد نظر در پیشبرد اهداف کلان کشور و نیز با در نظر گرفتن میزان آلودگی و تاثیرات منفی آن بر روی محیط­زیست، انجام روشی جدید برای ارزیابی اثرات توسعه صنعت مذکور می ­تواند افق روشنی در زمینه پیشرفت صنعت پتروشیمی به گونه ­ای سازگار با محیط­زیست به شمار رود.

• • 1. 1. سوالات پژوهشی: